Op 27 maart 1629 werd op de Portugese Begraafplaats Beth Haim in Ouderkerk Elieser begraven. Een zwarte of donkere man die onderdeel uitmaakte van het huishouden van dichter en koopman Paulo de Pina. De grafsteen van Elieser werd in 2002 blootgelegd, op de steen staat ‘S(epultura) do bom servo Elieser’. Welke positie Elieser precies in het huishouden van De Pina bekleedde is niet duidelijk.
De Portugese Joden vestigden zich omstreeks 1600 in Amsterdam. In 1614 stichtten de Portugezen begraafplaats Beth Haim in Ouderkerk. De positie van personeel en van zwarte joden op de begraafplaats is vanaf het begin onderwerp van discussie geweest.
Het reglement dat bij oprichting werd opgesteld, bepaalde in het tweede artikel dat slaven (escravos), bedienden (criados) en dienstmeisjes (moças) die wel Joods waren maar niet Portugees, op een aparte plek begraven moesten worden. In 1627 kwamen er aanvullende voorschriften voor ‘negros’ en ‘mulatas’. Voortaan moesten zij buiten de omheining begraven worden, tenzij zij een joodse moeder hadden. Deze bepaling werd in 1644 weer ingetrokken. In het begraafregister over de periode 1614 en 1630 komen verschillende personen voor die escrava (slavin), mulatta (mulat), preto (zwart), negro (zwart/‘neger’) of moreno (bruin/donker) worden genoemd.
Op 27 maart 1629 werd een zekere Elieser begraven, midden op de begraafplaats. Zijn graf kreeg een steen. In 2002 werd de steen blootgelegd. De inscriptie op de steen luidt: S(epultura) do bom servo Elieser, vertaald: het graf van de goede bediende Elieser. In het begraafregister staat bij zijn naam: moreno que foi de Paulo de Pina, oftewel: de bruine, die van Paulo de Pina was. Paulo de Pina, alias van Rohiel Jesurun, was één van de oprichters van de begraafplaats. Over de betekenis van het opschrift bestaan verschillende opvattingen. Daardoor is de exacte status van Elieser (nog) niet duidelijk. Was hij een vrijgelaten slaaf die tot het jodendom bekeerd was? Was hij een donkere jood, zoals er wel meer waren in die tijd? Was hij een bediende van Paulo de Pina? Was hij een ‘bom servo de deus’, ofwel een goede dienstknecht van God?
Hieronder presenteren wij wat er tot nu toe bekend is over Elieser. Wellicht kunnen daar in de toekomst nog bronnen aan toegevoegd worden. Suggesties hiervoor zijn welkom.
334: Archief van de Portugees-Israëlietische Gemeente
- ‘Livro de Bet Haim do Kahal Kados de Bet Yahacob’. Register houdende reglementen, besluiten en opgave van inkomsten en uitgaven van de begraafplaats Bet Haim te Ouderkerk aan de – Amstel, tevens dienende als grafboek en begrafenisregister.(5374-5390). (334:1)
- Register houdende opgave van ‘promessas’ (vrijwillige bijdrage) en ‘fintas’ (verplichte bijdrage) (5378/79), tevens ‘Manual da sedaca’. Journaal. (5381 -5383). (334:5)
- ‘Promessas e Fintas’. Register houdende opgave van vrijwillige en verplichte bijdragen gegeven aan de gemeente Bet Jacob. 1616-1618 (334:6)