Op 27 maart 1629 werd op de Portugese Begraafplaats Beth Haim in Ouderkerk Elieser begraven. Een zwarte of donkere man die onderdeel uitmaakte van het huishouden van dichter en koopman Paulo de Pina. De grafsteen van Elieser werd in 2002 blootgelegd, op de steen staat ‘S(epultura) do bom servo Elieser’. Welke positie Elieser precies in het huishouden van De Pina bekleedde is niet duidelijk.

De Portugese Joden vestigden zich omstreeks 1600 in Amsterdam. In 1614 stichtten de Portugezen begraafplaats Beth Haim in Ouderkerk. De positie van personeel en van zwarte joden op de begraafplaats is vanaf het begin onderwerp van discussie geweest.

Het reglement dat bij oprichting werd opgesteld, bepaalde in het tweede artikel dat slaven (escravos), bedienden (criados) en dienstmeisjes (moças) die wel Joods waren maar niet Portugees, op een aparte plek begraven moesten worden. In 1627 kwamen er aanvullende voorschriften voor ‘negros’ en ‘mulatas’. Voortaan moesten zij buiten de omheining begraven worden, tenzij zij een joodse moeder hadden. Deze bepaling werd in 1644 weer ingetrokken. In het begraafregister over de periode 1614 en 1630 komen verschillende personen voor die escrava (slavin), mulatta (mulat), preto (zwart), negro (zwart/‘neger’) of moreno (bruin/donker) worden genoemd.

Op 27 maart 1629 werd een zekere Elieser begraven, midden op de begraafplaats. Zijn graf kreeg een steen. In 2002 werd de steen blootgelegd. De inscriptie op de steen luidt: S(epultura) do bom servo Elieser, vertaald: het graf van de goede bediende Elieser. In het begraafregister staat bij zijn naam: moreno que foi de Paulo de Pina, oftewel: de bruine, die van Paulo de Pina was. Paulo de Pina, alias van Rohiel Jesurun, was één van de oprichters van de begraafplaats. Over de betekenis van het opschrift bestaan verschillende opvattingen. Daardoor is de exacte status van Elieser (nog) niet duidelijk. Was hij een vrijgelaten slaaf die tot het jodendom bekeerd was? Was hij een donkere jood, zoals er wel meer waren in die tijd? Was hij een bediende van Paulo de Pina? Was hij een ‘bom servo de deus’, ofwel een goede dienstknecht van God?

Hieronder presenteren wij wat er tot nu toe bekend is over Elieser. Wellicht kunnen daar in de toekomst nog bronnen aan toegevoegd worden. Suggesties hiervoor zijn welkom.

334: Archief van de Portugees-Israëlietische Gemeente
- ‘Livro de Bet Haim do Kahal Kados de Bet Yahacob’. Register houdende reglementen, besluiten en opgave van inkomsten en uitgaven van de begraafplaats Bet Haim te Ouderkerk aan de – Amstel, tevens dienende als grafboek en begrafenisregister.(5374-5390). (334:1)
- Register houdende opgave van ‘promessas’ (vrijwillige bijdrage) en ‘fintas’ (verplichte bijdrage) (5378/79), tevens ‘Manual da sedaca’. Journaal. (5381 -5383). (334:5)
- ‘Promessas e Fintas’. Register houdende opgave van vrijwillige en verplichte bijdragen gegeven aan de gemeente Bet Jacob. 1616-1618 (334:6)

kaart-amsterdam
  • regels_metarcering

    ‘Livro de Bet Haim do Kahal Kados de Bet Yahacob’. Register houdende reglementen, besluiten en opgave van inkomsten en uitgaven van de begraafplaats Bet Haim te Ouderkerk aan de Amstel, tevens dienende als grafboek en begrafenisregister.(5374-5390). (334:1)

    Artikel twee< van het reglement van begraafplaats Beth Haim, waarin bepaald is dat dat slaven (escravos), bedienden (criados) en dienstmeisjes (moças Judeus que nao foram de nossa nacao) die wel Joods waren maar niet 'van onze natie' Portugees, op een aparte plek (lugar separado) begraven moesten worden.

    ‘Libro dos termos da ymposta da naçâo, principiado em 24 de Sebat 5382′. Resoluties. (5382- 5399). 334, inv. nr. 13/42 [20v] 20 Tamuz 5387 (1627). (334.13)

    “(…) Nenhua pessoa negra nem mulata se podera eterrar dentro no Bet Haym salus aquelles que tiverem enterrados nelle may judia”

    Geen enkele zwarte persoon noch mulat mogen begraven worden binnen Bet Haim, behalve zij die hun joodse moeder hebben begraven.

  • lobato

    ‘Promessas e Fintas’. Register houdende opgave van vrijwillige en verplichte bijdragen gegeven aan de gemeente Bet Jacob. 1616-1618 (334:6)
    In dit register zijn de oudste rekeningen van de lidmaten van de gemeente Bet Jacob genoteerd. Ieder lidmaat is financieel verantwoordelijk voor de mensen die tot zijn uitgebreide familie en huishouding behoren en om de een of andere reden niet financieel zelfstandig zijn.

    Op de rekening van Rohiel Jeserun staat dat er op 20 augustus 1616 een som van 1 gulden en 6 stuivers ter gelegenheid van ‘na sura do Lobato por si e por eliezer’ (bij de feestelijkheid van Lobato voor hemzelf en voor Eliezer) betaald wordt. (334:6 pag 153)

  • hagomel

    Op 18 Februari 1617 worden er 6 stuivers betaald ‘por agomel de elieser’ (voor het hagomel van Elieser). Hagomel is een gebed van dank voor redding uit gevaar, zoals ziekte of een gevaarlijke reis. (334:6 pag 154)

  • aliesere

    Register houdende opgave van ‘promessas’ (vrijwillige bijdrage) en ‘fintas’ (verplichte bijdrage) (5378/79), tevens ‘Manual da sedaca’. Journaal. (5381 -5383). (334:5)
    In dit register zien wij welke bedragen de lidmaten tijdens de synagogediensten hebben geofferd en wat zij aan contributie betaalden. Ook staan hier uitkeringen genoteerd.

    Op pagina 183 staat een lijst met uitkeringen uit de Taça de Purim (de schaal van het Lotenfeest). Het geven van giften op Purim is onderdeel van dit feest. Hier staat een lijst van mensen die deze speciale gift hebben gekregen, o.a. rabbijn Uriah Levy, de koster Jacob Franco en de slager Simson. Ook Elieser krijgt een gift: ‘A Liesere’ 12 stuivers.

  • opretto

    ‘Livro de Bet Haim do Kahal Kados de Bet Yahacob’. Register houdende reglementen, besluiten en opgave van inkomsten en uitgaven van de begraafplaats Bet Haim te Ouderkerk aan de Amstel, tevens dienende als grafboek en begrafenisregister.(5374-5390). (334:1)

    Uit dit register blijkt niet alleen dat Elieser er begraven ligt, ook is hij bij verschillende andere begrafenissen aanwezig geweest, waarbij hij geld offerde.

    - Op 15 augustus 1621 was hij aanwezig bij de begrafenis van Sara de Pina, de vrouw van Paulo de Pina. Hij offerde 6 stuivers: “Eliezar o Preto, pl. 6”. (334:1 pag 42)

  • abraham

    - Op 28 augustus was hij aanwezig bij de begrafenis van Abraham Jesurun en offerde hij 2 stuivers: “Elieser o pretto f. 0.2.-”. (334:1 pag 59)

  • quefoi

    - Op 27 maart 1629 werd Elieser zelf begraven in het register staat genoteerd: “Em 27 do dito se emtero Eliezer moreno que foi de Paulo de Pina teve seu lugar na careira desima” (Op de 27e van dezelfde [maand] is begraven Eliezer, moreno die van Paulo de Pina is geweest). (334:1 pag 136)

  • register1

    - Bij een opsomming van de mensen die begraven zijn in rij 10, wordt er twee keer een Eliezer genoemd: op plaats 18 “Eliezer Moreno en 27 Março” (Eliezer Moreno op 27 maart) (334:1 pag 170).

  • register2

    Op plaats 32 “Eliezer o negro em 27 de Março” (Eliezer, de zwarte op 27 maart) (334:1 pag 171). Dit is de plek waar in 2002 de steen werd blootgelegd.

  • elieser_steen

    De grafsteen van Eliezer, in 2002 blootgelegd op begraafplaats Bet Haim.

    In de zomer van 2002 werd op aanwijzing van Rabbijn H. Rodrigues Pereira de grafsteen Elieser blootgelegd. Op de steen staat de inscriptie ‘S[epultura] do bom servo Elieser’.